به گزارش پایگاه خبری hse : در سال 1988 انجمن تحقیقات ملی آمریکا در گزارشی با عنوان "ارزیابی تحقیقات مهندسی شیمی: مرزها و فرصت ها" طراحی های ذاتا ایمن را به عنوان عنصر کلیدی در بهبود مستمر وضعیت ایمنی صنایع شیمیایی به شمار می آورد. در این گزارش به طور خاص به اهمیت انتخاب فرایند در ایمنی اشاره می کند و می نویسد مدیران در تصمیم گیری ها، پتانسیل خطر یک کارخانه را کمتر از انتخاب نوع تکنولوژی مورد بررسی قرار می دهند. ("design" 1998)

واحد های ذاتا ایمن در قیاس با سیستم های کنترلی، قفل ها، آلارم ها(زنگ های هشدار) و روشهای اجرایی، بیشتر بر شیمی و فیزیک تکیه دارند( کمیت، ویژگی ها و شرایط استفاده از مواد در فرایند) تا بتواند از آسیب های شغلی، تخریب محیط زیست و تجهیزات پیشگیری کنند و در طولانی مدت اغلب از نظر هزینه بهینه ترین واحدها می باشند. تجهیزات کوچکتر که دارای دما و فشار کمتری هستند بسیار ارزانتر و از نظر عملیاتی هزینه های به صرفه تری دارند. فرایندی که نیاز به سیستم های قطع پیچیده ایمنی و روش های سخت نداشته باشد بسیار ساده تر، راحت تر و مطمئن تر خواهد بود و نیازمند تعهدهای راسخ برای تامین منابع لازم برای حفظ سیستم های ایمنی نخواهد بود. در فرایندهای هسته ای نیز ایمنی نیروگاه ها به شدت به سیستم های ایمنی و ابزاردقیق پیچیده وابسته است و هزینه های مرتبط با این سیستم ها بسیار گزاف است به طوری که فورزبرگ در سال 1990 تخمین می زند  30 الی 60 درصد هزینه های عملیاتی یک نیروگاه مربوط به ایمنی می باشد.

در سالهای اخیر تمایل قابل توجهی به واحدهای ذاتا ایمن در صنایع شیمیایی به وجود آمده است. تعدادی مقاله و دو کتاب ارزشمند از تروور کلتز در سالهای 1983 تا 1991 دیدگاه مناسبی از مفاهیم واحدهای ذاتا ایمن ارائه می نماید و مثالهای فراوانی در توصیف آنها بیان می کند. همچنین مقالات آقای انگلاند (1990و1991) و چند نویسنده دیگر، واحد های ذاتا ایمن تر را مورد بررسی قرار داده و مثالهای متعددی از طراحی های ذاتا ایمن ارائه می کنند. اگرچه یک فرایند یا کارخانه را می توان برای افزایش ایمنی ذاتی در هر زمانی از چرخه عمر آن تغییر داد اما بیشترین تاثیر زمانی خواهد بود که کارخانه یا فرایند در مراحل اولیه ساخت باشند. در مراحل اولیه، مهندس فرایند بیشترین درجه آزادی در تعیین مشخصات فنی فرایند یا کارخانه را دارد. این مهندس می تواند آزادانه گزینه های متعددی از فرایندهای ذاتا ایمن همچون تکنولوژی و شیمی فرایند و موقعیت قرارگیری آن را لحاظ نماید. صنایع امپریال شیمی آمریکا 6 مرحله را برای مطالعات خطر، شامل سه مرحله در طول فاز طراحی فرایند و سه مرحله را در طول ساخت، راه اندازی و عملیات کارخانه ارائه می نماید. بهترین زمان برای شناسایی گزینه های فرایندهای ذاتا ایمن در مرحله اول و دوم مطالعات خطر و در مرحله طراحی فرایند قرار می گیرد (پرینستون و تورنی 1991). در این مرحله طراحی مفهومی کارخانه از یک قانون کلی برای بهینه سازی فرایند ها تبعییت می کند که بر این اساس استوار است که بهبود واقعی تنها زمانی به دست می آید که همه پارامترها بتوانند همزمان تغییر کنند. (جیاگاکس 1988).

2-1-1 استراتژی های مدیریت ریسک فرایند

ریسک به عنوان برآوردی از خسارت اقتصادی یا جراحات انسانی از نقطه نظر احتمال بروز رویداد و بزرگی خسارت و جراحت تعریف می گردد (سی سی پی اس 1989).

با وجود این هر تلاشی برای کاهش ریسک های تاسیسات شیمیایی می تواند از طریق کاهش احتمال رویدادها، کاهش شدت خسارات و جراحات یا ترکیبی از هر دو انجام شود. به طور کلی، استراتژی برای کاهش ریسک چه از طریق کاهش احتمال و چه از طریق کاهش پیامدهای بالقوه در یکی از دسته های زیر قرار می گیرد:

ذاتی: حذف خطر با استفاده از مواد و شرایط فرایندی که بی خطر هستند (به طور مثال. جایگزینی آب به جای حلال های قابل اشتعال)

غیرفعال- حذف یا به حداقل رساندن ریسک با بهره مندی از ویژگی های طراحی تجهیزات و فرایند بدون نیاز به وسیله ای برای فعال کردن آن. در این روش خطر حذف نمی گردد اما احتمال و یا پیامد حوادث را کاهش می دهد ( به طور مثال. استفاده از تجهیزات با مقاومت بالا در برابر فشار).

فعال- استفاده از کنترل ها، اینترلاک های ایمنی، و سیستم های توقف اضطراری که انحرافات خطرناک فرایند را تشخیص داده و اقدام اصلاحی مربوط را اجرا می کند. این گونه اقدامات معمولا به عنوان کنترل های مهندسی شناخته می شوند.

روش های اجرایی- استفاده از روش های اجرایی، بازرسی های مدیریتی، واکنش در شرایط اضطراری و دیگر رویکردهای مدیریتی که از حوادث پیشگیری می کند یا اثرات آنها را به حداقل می رساند اطلاق می شود.

استراتژی های کنترل ریسک در دو دسته اول یعنی ذاتی و غیرفعال، قابل اطمینان تر و مستحکم تر می باشند زیرا به ویژگی های شیمیایی و فیزیکی سیستم وابسته است نه به کارکرد صحیح ادوات ابزاردقیقی، تجهیزات و روش های اجرایی.

استراتژی های ذاتی و غیرفعال یکسان نیستند و معمولا با هم اشتباه گرفته می شوند. لذا فرایندی که واقعا ذاتا ایمن باشد خطرات را کاملا حذف می کند (تروور کلتز 1991).

برای درک تفاوت بین استراتژی های کنترل ریسک نمونه هایی در زیر آمده است.

نویسنده: صالح صادقی