1- مقدمه

برق‏گرفتگی یکی از حوادث شایع در جامعه است که معمولا در اثر بی‏احتیاطی هنگام کاربرد وسایل الکتریکی و یا حوادث محیطی اتفاق می‌افتد. هر ساله افراد زیادی در مر اکز صنعتی بر اثر حوادث  الکتریکی، به ویژه جریان برق فشار قوی، مجروح و یا کشته می‌شوند. هرگاه جریان برق با شدت کافی با بدن انسان (به عنوان رسانا) تماس برقرار نماید یا از بدن او عبور کند و موجب بروز آسیب‌های خطرناک و حتی کشنده شود، برق‏گرفتگی رخ داده است. برق‏گرفتگی در صنعت بیشتر در نتیجه تماس بدن انسان با قسمت‌های تحت ولتاژ تاسیسات الکتریکی اتفاق می‌افتد.

با پیشرفت صنایع، موارد استفاده از برق نیز افزایش پیدا کرده است؛ به طوری که طبق آمارهای موجود تعداد پیشامدهای ناشی از جریان برق به موازات افزایش کاربرد آن، بالا رفته است. حوادث ناشی از جریان برق تقریبا چهار درصد پیشامدهای منجر به فوت در صنایع را تشکیل می‌دهد. حوادث برقی معمولا ناشی از استفاده از ابزار برقی با عایق داخلی ناقص، سیم خراب، یا حتی بیشتر اوقات به علت افزایش طول سیم و (ارتباط بدون عایق مناسب)، به کارگیری دوشاخه‌های خراب یا اتصال دوشاخه به هر دو انتها می‌باشد.

خطرهای الکتریکی برخلاف خطرهای مکانیکی معمولا با چشم دیده نمی‌شود. برای مثال یک سیم برق‌دار و یک سیم بی‏برق از نظر ظاهری تفاوتی با هم ندارند. از طرفی رفتار انسان غیر قابل پیش‌بینی نیست و او گاهی دچار اشتباه می‌شود. اجسام رسانا مانند آب و رطوبت، جریان برق را از خود عبور داده و در تماس با انسان، خطرساز می‏شوند. عوامل گوناگونی مانند شدت جریان، مدت عبور جریان از بدن، شکل، نوع و مسیر جریان در بدن، در شدت آسیب دیدگی برق‏گرفتگی موثر هستند.

2- برق ‏گرفتگی

برق‏گرفتگی را در سه نوع تقسیم‏بندی کرده‌اند:

• برق‏گرفتگی با ولتاژ پایین (برق معمولی) که شایع‏ترین نوع برق‏گرفتگی است.
• برق‏گرفتگی با ولتاژ بالا (فشارقوی) که از فاصله دور (15متری) می‌تواند آسیب برساند که بیشتر در نتیجه تماس با برق صنعتی در کارگاه‏ها و مراکز صنعتی و یا افتادن سیم از دکل‌های بزرگ اتفاق می‌افتد.
• صاعقه، یک منبع طبیعی تولید الکتریسیته است که در هنگام طوفانی شدن هوا و برخورد جبهه‌های گوناگون ابرها اتفاق می‌افتد. برق‏گرفتگی ناشی از صاعقه مانند برق فشار قوی عمل می‌کند و گرچه عمر کوتاهی دارد، ولی می‌تواند به صورت ناگهانی باعث بروز مرگ آنی افراد شود. کارکنانی که بر روی سکوهای نفتی یا تاسیسات ساختمانی و دریایی کار می‌کنند بیشتر در معرض خطر ناشی از صاعقه می‌باشند. تمامی کارکنان مراکز صنعتی در قبال سلامتی و ایمنی خود و دیگر همکاران وظیفه‌ای بزرگ بر عهده دارند که شاید از هر وظیفه دیگری مهمتر باشد. عقل سلیم حکم می‌کند که کارکنان مراکز صنعتی بتوانند هنگام بروز پیشامدهای اضطراری خطرناک به ویژه برق‏گرفتگی، اقدامات لازم را انجام دهند. لازم به ذکر است که در این مقابله، اقدامات اولیه در برق‏گرفتگی به دو صورت بیان می‌شود. نخست، راه‏های پیشگیری که عبارت است از روش‌ها و اقداماتی جهت جلوگیری از بروز حوادث ناگوار و دوم، آشنایی و استفاده از روش‌های رایج و مورد قبول برای رویارویی با پیشامدهای اضطراری.

3- اصول پیشگیری

• در پیشگیری از بروز برق‏گرفتگی پیش قدم باشید.

به طور کلی با نگه‌داری درست از وسایل برقی و مراقبت کامل از سیم‌کشی و رابط‌های برقی می‌توانید از بروز حوادث برقی در مراکز صنعتی تا اندازه زیادی جلوگیری کنید. همچنین توجه به این موارد باعث کاهش بروز آتش‌سوزی، بالا رفتن بهره‌وری، جلوگیری از هدررفتن وقت تولید، کاهش تعمیر و هزینه‌های آن و نیز پیشگیری از بروز آسیب دیدگی کارکنان، به ویژه افزایش سطح ایمنی در انجام کار می‌شود.

- به هنگام تعمیر، سرویس و تنظیم تجهیزات و خطوط برقی، کلید و سوییچ مربوط به دستگاه برای روشن و خاموش کردن باید در دسترس باشد. به طور کلی در موقع تعمیر و کارکردن با وسایل برقی از قطع بودن جریان برق اطمینان حاصل کنید. همچنین هیچ گاه نباید دستگاه در حال کار کردن را خاموش و روشن کنید. پیش از انجام هرگونه عملیات کنترل، تنظیم و تعمیر از عایق بودن ابزار مورد استفاده مطمئن شوید. به هنگام کار با وسایل برقی زیر پای خود را عایق کنید.

- هنگام صاعقه در ارتفاعات، به ویژه در بالای دکل‌ها، داربست‌ها و سکوهای نفتی، قرار نگیرید و از تماس با اشیای فلزی خودداری کنید.

- هرگز به یک پریز یا یک سیم رابط، چند وسیله را هم‌زمان وصل نکنید.

- فردی که در محیط کاری باوسایل برقی کار می‌کند کاملا با روشن و خاموش کردن آن‌ها آشنا بوده و اجازه استفاده از این وسایل را از مسوول آن واحد دریافت کرده باشد.

- به منظور جلوگیری از بروز آسیب‌های ناشی از تماس با جریان برق، به هنگام استفاده از نردبان‌های فلزی در قسمت‌هایی که نردبان یا فرد استفاده کننده از آن، در تماس با قسمت‌های دارای جریان برق، اتصال‌های برق و … قرار می‌گیرند، از بسته بودن انشعاب‌ها و مسیرهای جریان برق اطمینان حاصل کنید.

- به هنگام تعویض لامپ‌ها یا تعمیر دستگاهها، وسایل و تجهیزات برقی ابتدا فیوز را قطع نموده و سپس با استفاده ازفازمتر از قطع جریان برق مطمئن شده و حتما فیوز راهمراه خود ببرید و یا در جعبه فیوز را قفل نموده و کلید را بردارید.

- در حوادثی مانند برخورد و تصادف ماشین با تیر چراغ برق یا دستگاههای فشار قوی، پیش از دست زدن به ماشین و کمک به فرد آسیب‌دیده در مورد امکان افتادن سیم برق روی اتومبیل آسیب دیده، دقت لازم را به عمل آورید.

- فراموش نشود که دستگاه دارای سیم‏کشی سالم، کمتر آتش می‌گیرد و نیز احتمال برق‏گرفتگی افراد در هنگام کار با آن کمتر است.

- اگر می‌خواهید در محیط کاری خود از وسیله‌ای برقی استفاده کنید حتما باید دست‌هایتان خشک باشد و جایی هم که ایستاده‌اید، خیس نباشد. همچنین سیم‌های برق نباید در محل خیس قرار داشته باشند.

- هنگام کوبیدن میخ به دیوار یا سوراخ نمودن به وسیله دریل، به مسیر سیم‌کشی توجه داشته باشید.

- هرگز نباید برای جابه‌جا کردن سیم های برق با ولتاژ بالا، بدون هماهنگی قبلی با واحدهای ایمنی و بهداشت صنعتی اقدام کرد. فراموش نشود که فرد ممکن است در این حالت از فاصله 15 متری دچار برق‏گرفتگی شود. تماس با برق ولتاژ بالا موجب مرگ سریع می‌شود.

- هنگام اتصال دوشاخه به پریز مراقب باشید که انگشتان شما به فلز دوشاخه متصل نباشد. اگر دوشاخه مرطوب یا خیس شده است، پیش از وصل دوباره به پریز یا روشن کردن وسیله برقی، خوب آن را خشک کنید. عادت کنید که هنگام عدم استفاده از وسایل برقی، دوشاخه آنها را از پریز بکشید.

- کلیدهای برق معیوب را هرچه سریع‌تر تعویض کنید. از آنجا که قاب یک رسانای خوب برای برق است، از این رو هرگز با دست خیس به وسیال برقی، کلیدها و پریزها دست نزنید.

- هیچ گاه هم‌زمان از دو دست خود برای کار با وسیله برقی استفاده نکنید، کارکردن با دست راست بهتر از دست چپ است.

- سیم‌های بدون پوشش وسایل برقی را با روکش‌های عایق‌دار بپوشانید.

- هنگام کار و تعمیر وسایل برقی از ایستادن روی زمین خیس خودداری کنید.

• برگزاری دوره‌های آموزشی را جدی بگیرید

یکی از راه‏های مهم پیشگیری از بروز حوادث ناشی از جریان برق در مراکز صنعتی، آموزش و ارتقای کارآیی کارکنانی است که با برق سروکار دارند. برگزاری دوره‌های آموزش خاص ایمنی و بهداشت، به ویژه آشنایی با راه‏های پیشگیری از بروز خطرها و آسیب‌های ناشی از برق‏گرفتگی برای کارکنان مراکز صنعتی به خصوص کارکنان تاسیسات برقی و دست‌اندرکاران مسایل برق برای رعایت نکات ایمنی لازم است. افرادی که در ایستگاه‏های برق کار می‌کنند باید دوره‌های آموزش کمک‏های اولیه را گذرانده باشند.

کوشش شود کارکنان مراکز صنعتی هرچه بیشتر با قوانین بهداشتی و ایمنی آشنا شوند. آموزش افراد باید طی دوره‌های معینی به تایید مقامات صلاحیت دار رسیده باشد. لازم است کارشناسان ایمنی و بهداشت تاسیسات صنعتی، روش‌های ایمنی و نگه‌داری و کار کردن منظم و پیوسته با هرنوع وسیله و دستگاه برقی را به کارکنان مرکز خود، آموزش دهند.

• نکات ایمنی را رعایت کنید

به طور کلی چنانچه فرهنگ ایمنی در بین کارکنان مراکز صنعتی به خوبی شناخته شود و نیز جایگاه ویژه خود را پیدا کرده باشد، می‌توان از بروز حوادث و آسیب‌های ناشی از کار، به ویژه برق‏گرفتگی پیشگیری کرد. همه افرادی که در مراکز صنعتی کار می‌کنند باید همواره نکات ایمنی زیر را رعایت کنند.

- ضروری است هرگونه نقص فنی، پیش‌آمد، عدم تنظیم وسایل برقی هرچه سریع‌تر به مسوول واحدهای صنعتی گزارش شود.

- ضروری است در محیط‌هایی که خطوط تحت فشار برق وجود دارد، تعمیر یا نصب ماشین‌آلات و دستگاه‏ها یا سیم‌کشی و هر کاری که ممکن است باعث بروز برق‏گرفتگی شود، ممنوع شده و فقط پس از قطع جریان برق، انجام آن مجاز اعلام شود.

- دستگاه‏های برقی (مانند سانتریفوژها) را نباید در حالتی که روکش آنها کشیده است به کار برد.

- در مکان‌هایی که احتمال جمع شدن گازهای آتش‌گیر وجود دارد (مانند آزمایشگاه‏ها و انبارهای مواد شیمیایی) از وسایل برقی استفاده نکنید.

- قسمت‌های خطرناک دستگاه‏های برقی باید در تمام مدت کار، دارای حفاظ ایمنی باشد. البته این حفاظ‌ها باید به گونه‌ای بر روی دستگاه‏های برقی نصب و به کار برده شوند که خطر برق‏گرفتگی ایجاد نشود.

- لازم است تجهیزات و رساناهای برقی دارای کلیدهای جداکننده باشند تا در هنگام تنظیم یا تعمیر بتوان آنها را از منبع جریان برق جدا ساخت.

- هرگز اشیای مشکوک متصل به جریان الکتریسیته را نباید با نوک انگشت یا کف دست لمس نمود، زیرا عبور جریان برق ممکن است موجب انقباض و گرفتگی عضلات شود، به طوری که جدا کردن دست از محل اتصال غیرممکن شود.

- از همراه داشتن اشیاء و وسایل فلزی غیر ضروری مانند انگشتر، کلید، زنجیر، ساعت و غیره و نیز اشیای قابل سوختن هنگام کار با تاسیسات برق‌دار خودداری کنید.

• سوختگی با برق را از یاد نبرید

سوختگی با برق هنگامی اتفاق می‌افتد که الکتریسیته با جریان و ولتاژ کافی از بدن عبور کند. شدت آسیب دیدگی‌های ناشی از برق‏گرفتگی به شدت جریان، مدتی که فرد برق گرفته با جریان برق در تماس بوده، میزان محافظت یا عایقی که این فرد داشته است و نیز مسیری که برق از درون بدن می‌گذرد بستگی دارد. بیشترین آسیب بافت‌های بدن در اثر سوختگی ناشی از برق، در نزدیکی محل ورود و خروج جریان برق اتفاق می‌افتد. اگرچه تنها یک سوختگی کوچک روی بدن دیده می‌شود، اما آسیب وارد شده به اندام‏های زیرین ممکن است قابل‏توجه باشد.

به طور کلی سوختگی‌های ناشی از برق معمولا عمیق هستند. نشانه برجسته آن این است که عمق سوختگی بیشتر از زخم ظاهری است. سوختگی‌های ناشی از برق‏گرفتگی شاید در ظاهر جزیی و خفیف به نظر برسند، ولی ممکن است در بطن و داخل بدن، آسیب‏های جدی به بار آورند.

توصیه مهم : هرگز به فرد آسیب دیده اجازه ندهید قسمت سوختگی خود را مالش دهد، در اینگونه مواقع محل سوختگی را با یک حوله یا گاز استریل خشک کنید.

• از بازرسی دستگاه‌ها و وسایل برقی غافل نشوید

لازم است دستگاه‏ها و وسایل برقی و همچنین سیم‌کشی کارگاه‏ها هر چند وقت یک‏بار بازرسی دقیق شوند. کلیدهای برق را باید از نظر ایمنی به طور مرتب و منظم کنترل کنید. در تاسیسات صنعتی، بازرسی دوره‌ای از کارگاه‏ها، به ویژه از وسایل و دستگاه‏های برقی توسط کارشناسان ایمنی و بهداشت صنعتی لازم می‌باشد. ضروری است کارشناسان ایمنی و بهداشت از به کارگیری اقدامات ایمنی جهت نصب دستگاه‏های اتصال به زمین اطمینان حاصل نمایند.

• از وسایل ایمنی استفاده کنید

ضروری است کارکنان مراکز صنعتی، به ویژه کارکنان تاسیسات برق به وسایل ایمنی مناسب، طبق شرایط و مقررات آیین‏نامه ایمنی فردی مجهز باشند و در هنگام کار آنها را به صورت منظم و مرتب مورد استفاده قرار دهند. کارکنان بایستی لباس کار مناسبی بپوشند که اجزای فلزی نداشته باشد. همچنین لباس کار افراد برق‏کار تا حد امکان باید بدون الیاف پلاستیکی یا دارای درصد بسیار کمی باشد تا قابلیت آتش گرفتن آن پایین آید.

هنگام کار روی شبکه‌های برق باید از دستکش لاستیکی عایق، با قدرت عایقی مناسب استفاده شود. کفش کار افراد باید بدون پنجه آهنی یا فولادی باشد و تا حد امکان از رویه چرمی و کف لاستیکی عاج‏دار استفاده شود. ساقه کفش کار به صورت نیمه چکمه یا پوتین باشد تا پاها را بپوشاند.

کلاه ایمنی برق‌کاران باید در مقابل جریان الکتریسیته مقاومت لازم را داشته باشد تا از بروز شوک الکتریکی به ناحیه سر پیشگیری شود. ضروری است کارکنان مراکز صنعتی جهت کار در نزدیکی سیم‌های برق از کلاه ایمنی، کت عایق و شلواری که تمام بدن را بپوشاند استفاده کنند. همچنین از کمربندهای ایمنی که در انواع الیافی و چرمی وجود دارند، استفاده شود.

• خطرات ناشی از برق‏گرفتگی را جدی بگیرید

خطرات گوناگونی ناشی از برق وجود دارد که دستگاه‏های برقی، مولدها، موتورها، سیم های برق و در نهایت افراد را تهدید می‌کنند. جریان برق هنگام ورود و خروج به بدن، موجب آسیب پوستی می‌شود. سوختگی پوست و تخریب بافت‌های عمقی و اختلال در گردش خون بافت ها به دنبال تولید گرما، یکی از اثرات مهم برق‏گرفتگی است. در محیط‌های گرم و مرطوب که معمولا با عرق کردن پوست همراه است، مقاومت الکتریکی پوست خیلی کم می‌شود و برق‏گرفتگی شدیدتر خواهد بود. رطوبت پوست و همین طور سطحی که شخص بر روی آن قرار دارد در بروز حادثه موثرند. اگر فرد برق‏گرفته در تماس با آب باشد (مثلا روی زمین نم‌دار و خیس ایستاده و یا در این مکان کار می‌کند)، شدت حادثه بسیار بیشتر خواهد بود.

جریان متناوب برق سبب انقباض‌های شدید عضلانی می‌شود و متعاقبا فرد ممکن است دچار شکستگی استخوان‌ها و نیز در اثر پرت شدن دچار زخم و آسیب‌های سر شود.

اگر جریان برق از قلب بگذرد می‌تواند به آن آسیب شدیدی وارد سازد. برق به عنوان یک شوک الکتریکی و با تحت تاثیر قرار دادن جریان‌های الکتریکی قلب باعث اختلال در جریان قلب و حتی ایست قلبی می‌شود.

برق‏گرفتگی موجب افزایش شدید و موقت فشار خون شده که ممکن است باعث خونریزی مغز و چشم شود. در صورت عبور جریان برق از اندام‌های داخلی بدن ممکن است نارسایی‌هایی در کبد، پانکراس و روده‌ها ایجاد گردد که بیشتر به علت مقاومت کم این اندام در برابر جریان الکتریسیته اتفاق می‌افتد. جریان برق هم دستگاه عصبی مرکزی و هم محیطی را آزرده می‌سازد. آسیب‌های شدید کلیه، نخاع و مغز جزو آسیب‌های برق‏گرفتگی است.

از آسیب‌های دیررس برق‏گرفتگی می‌توان عفونت ریوی، درد شدید اندام های بدن، اختلال در ضربان قلب، از بین رفتن بافت‌های عضلانی، آسیب دایمی اعصاب، نارسایی شدید در کار کلیه و خونریزی معده را نام برد.

• هشدارها و پیام‏های ایمنی درباره برق‏گرفتگی را جدی بگیرید

کاربرد انرژی الکتریکی روز به روز در صنعت افزایش می‌یابد، بنابراین لازم است خطرات آن به وسیله اخطار و علایم روشن به افرادی که به گونه‌ای با جریان برق در تماس می‌باشند، یادآوری و شناسانده شود. نصب آگهی‌ها و پیام‌های هشدار دهنده ایمنی در تابلوهای اعلانات و اماکن خطرزای تاسیسات و دیگر واحدهای مراکز صنعتی جهت پیشگیری از بروز برق‏گرفتگی بسیار سودمند می‌باشد، به ویژه اینکه با این عمل اطلاعات، اخطارها وتوصیه‌های عمومی به کارکنان مراکز صنعتی انتقال داده می‌شود.

ضروری است اعلانات مخصوص پیام‌های هشدار دهنده ایمنی به طور واضح و در محل مناسب محیط‌های صنعتی نصب شوند و بیانگر اطلاعات و نکات آموزشی سودمند بهداشتی و ایمنی، به ویژه درباره برق‏گرفتگی و راه‏های پیشگیری باشند.

استفاده از تصویر، نوشته و رنگ برای درک هرچه بهتر و بیشتر کارکنان از پیام‌ها و نشانه‌های هشدار دهنده ایمنی، بسیار مهم است. لازم به یادآوری است که هرگز در به کار بردن پیام‌های هشدار دهنده و توصیه‌های ایمنی نباید زیاده‌روی کرد، زیرا در آن صورت بیم آن خواهد بود که جلب توجه نکند. همه مکان‌هایی که در آنها تجهیزات الکتریکی وجود دارد، باید به وسیله تابلوهای هشدار دهنده مشخص شود و به ویژه ولتاژ برق آن ذکر گردد. حصارها و علایم هشدار دهنده باید در اطراف مناطق برق فشار قوی نصب گردد و از تردد کارکنان متفرقه به این مناطق اکیدا جلوگیری گردد.

• مراقب آتش‌سوزی ناشی از برق باشید

یکی از مهم‏ترین عوامل بروز آتش‌سوزی به وسیله برق در مراکز صنعتی، اتصال دو سیم فاز و نول، یا دوسیم فاز در برق های سه فاز، با یکدیگر می‌باشد که بر اثر اتصال، ایجاد جرقه و تولید گرمای زیاد می‌کند. ممکن است حرارت زیاد موجب سوختن روکش پلاستیکی سیم‌ها و اتصال کوتاه جریان برق شود. همچنین ایجاد جرقه و آتش‏سوزی می‌تواند بر اثر نامناسب بودن فیوزهای برق که در مسیر جریان قرار گرفته است، صورت گیرد. در این حالت چنانچه محیط اطراف در شرایطی باشد که قابل سوختن باشد، به طور قطع آتش‌سوزی اتفاق می‌افتد؛ البته چنانچه یک فیوز مناسب در مسیر جریان برق باشد، بلافاصله جریان برق قطع و از بروز آتش‌سوزی جلوگیری خواهد شد.

برای جلوگیری از بروز آتش‌سوزی‌های ناشی از برق نکات زیر توصیه می‌شود:

- سیم‌کشی‌های برق کارگاه‏ها و محیط‌های صنعتی باید بر اساس اصول فنی و ایمنی انجام گیرد و از کابل‌های مناسب استفاده شود.

- قطع جریان برق باید با احتیاط صورت گیرد. به طور کلی در آتش‌سوزی وسایل و دستگاه‏های برق، یکی از اقدام‌های اساسی قطع برق می‌باشد، ولی باید توجه داشت که با قطع برق نیز به علت وجود خازن در برخی از مصرف کننده‌های برقی، احتمال وجود برق ذخیره خواهد بود، از این رو با وجود قطع جریان برق باید با احتیاط عمل نمود.

- در مراکز صنعتی باید همواره افرادی با آموزش کافی در زمینه ایمنی و روش‌های خاموش کردن آتش، آماده مقابله با هرگونه پیش‌آمد ناشی از آتش‌سوزی، و به ویژه آتش‌سوزی ناشی از برق باشند.

- وسایل برق قابل حمل نباید در محیط‌هایی که مواد قابل سوختن وجود دارند، قرارگیرند؛ مگر اینکه همواره اصول لازم ایمنی برای جلوگیری از بروز آتش‌سوزی با هماهنگی و همکاری مسوولان با تجربه در مراکز صنعتی به کار رود.

- در هنگام آتش‌سوزی‌های ناشی از تجهیزات و دستگاه‌های برقی پیش از قطع نمودن جریان برق به هیچ عنوان نباید از آب یا کف خاموش کننده به منظور خاموش کردن آتش استفاده کرد، زیرا آب یا کف، رسانای جریان برق بوده و احتمال برگشت جریان برق از طریق آنها به فردی که مشغول خاموش کردن آتش می‌باشد، وجود خواهد داشت.

- تاسیسات و دستگاه‏های الکتریکی باید به گونه‌ای نصب و بهره‌برداری شوند که در هنگام کار از هر گونه خطرات ناشی از تماس با رساناهای برق‌دار و نیز خطرات حاصل از آتش‌سوزی در امان باشند.

- در محیط‌هایی که گازها یا مایعات قابل سوختن وجود دارد (آزمایشگاه‌های صنعتی)هنگام استفاده از وسایل برقی، رعایت نکات ایمنی فراموش نشود.

- خاموش‏کننده حریق ناشی از وسایل برقی باید از نوع دی‌اکسیدکربن و عوامل هالوژنه باشد.

- ضروری است در مسیر جریان برق حتما فیوزهای مناسب، به ویژه فیوزهای اتوماتیک، قرار داده شود که به دنبال ایجاد اتصال کوتاه، در مکانی که در مسیر جریان برق قرار دارد مدار الکتریکی هرچه سریع‌تر از طریق فیوز قطع شود؛ البته فیوزهای مورد استفاده حتما در مسیر سیم‌های فاز نصب شوند.

- در کارگاه‏ها و واحدهای صنعتی که مواد قابل انفجار و یا گازهای قابل سوختن تولید و یا نگه‌داری می‌شوند، اتصال‌های برق باید به گونه‌ای باشند که از بروز جرقه جلوگیری کنند.

- وسایل و دستگاه‏های خاموش‏کننده آتش با توجه به نظر کارشناسان آتش‌نشانی و ایمنی باید در نقاط گوناگون کارگاه‏ها، تاسیسات و دیگر قسمت‌های مراکز صنعتی نصب شوند. انتخاب نوع وسیله خاموش‏کننده آتش بستگی به نوع آتش‌سوزی دارد،  البته این کار با نظر کارشناس مربوطه انجام می‌گیرد.

• مراقب سیم‏های برق باشید

به طور کلی انسان به روش‌های گوناگون در معرض خطر برق‏گرفتگی قرار دارد و این خطر در مواقعی پیش می‌آید که پوشش‌های سیم برق معیوب شده باشد. سیم‌های برق، یکی از عوامل مهم در بروز حوادث ناشی از برق در مراکز صنعتی است، از این رو ضروری است سیم کشی‌ها، پریزها، دستگاه‏ها و وسایل برقی در کارگاه‏ها و دیگر مراکز صنعتی به گونه‌ای نصب شده باشند که از بروز زیان‌ها و آسیب دیدگی‌های اتفاقی آنها جلوگیری شود.

سیم‌ها و کابل‌های برق باید دارای روپوش عایق‌دار مناسب با فشار الکتریسیته و دیگر شرایط موجود (رطوبت و گرما، ضربه، ساییدگی و غیره) باشد. خرابی عایق سیم ها و کابل‌ها باعث از بین رفتن سیم‌کشی‌ها  و اتصال مصرف‏کننده‌ها به ولتاژ غیر عادی می‌شود؛ در نتیجه خطرات بعدی به دنبال خواهد داشت.

برای سیم یا کابل کشی در محل‌هایی که رطوبت وجود دارد یا مواد شیمیایی اسپری می‌شود باید از سیم‏ها وکابل‌های دارای پوشش مخصوص استفاده شود. سیم‏های اتصال به زمین باید دارای ضخامت کافی و در نیتجه مقاومت کم باشند، تا بتوانند در برابر بیشترین جریان احتمالی که در اثر از بین رفتن و یا خراب شدن عایق به وجود می‌آید استقامت داشته باشند. همچنین باید در مدار جریان، وسایلی پیش‏بینی شود که در صورت بروز نقصی که موجب اتصال جریان برق به زمین گردد تمام مدار یا قسمت خراب آن را قطع کند. تمامی دستگاه‏ها و تجهیزات صنعتی که احتمال تولید ا لکتریسیته ساکن دارند باید اتصال زمین موثر داشته باشند تا از تراکم بارهای الکتریسیته کاسته شود. کلیه سیم‌های برق در محیط‌های صنعتی باید در برابر گرما، پارگی و خوردگی مواد شیمیایی محافظت شوند. برای جلوگیری از افزایش سیم‌های متحرک و آزاد برق در کارگاه‏های صنعتی، لازم است به مقدار کافی پریز در محل‌های مناسب نصب گردد تا به آسانی بتوان از آنها استفاده نمود.

ضروری است سیم‌کشی‌های برق در انبارهای آزمایشگاه‏های صنعتی، داخل کار و از درون لوله‌های مخصوص انجام گیرد و پریزها و روشنایی از نوع ضد جرقه انتخاب شود. از قدم گذاشتن و حرکت دادن چرخ‌ها روی کابل‌ها و سیم‌های برق که به صورت موقتی روی زمین گذاشته می‌شوند، جلوگیری کنید. لازم است در چنین جاهایی محافظ مناسب روی کابل و سیم‌ها قرار دهید.

از به کار بردن سیم‌ها و کابل‌های نرم، و به خصوص با طول غیر لازم خودداری کنید. به طور قطع وجود چنین کابلی در روی میز کار یا زیر پا می‌تواند خطر آفرین باشد. لازم است با ایجاد موانع و حصار از نزدیک شدن افراد عادی به سیم‌های کابل فشار قوی جلوگیری گردد.

چنانچه سیم دستگاه برقی آسیب دیده و سطح خارجی آن از بین رفته و یا ریش ریش شده است، هرگز نباید از آن استفاده کنید. به طور کلی تمام سیم‌ها، کابل‌ها، اتصال‌های مسیر جریان برق بایستی به طور منظم و مرتب کنترل شود، به گونه‌ای که آنها بدون عیب و نقص باشند. در صورت مشاهده هر گونه پوسیدگی یا فرسودگی در سیم‌ها و کابل‌ها هرچه سریع تر نسبت به تعویض و تعمیر اساسی آنها اقدام نمایید.

در برخی موارد ممکن است پوشش‌های داخلی موتورها یا دستگاههای الکتریکی ساییده یا سوخته شوند و بر اثر تماس با بدنه دستگاه خطرهایی در پی داشته باشد. این مورد به ویژه بیشتر در موتورها یا دستگاه‏هایی که قابل حرکت و جابه‌جایی هستند و به عبارت دیگر آنها را برای انجام کار از محلی به محل دیگر جابه‌جا می‌کنند، به وجود می‌آید.

• اقدامات اولیه در برق‏گرفتگی را فراموش نکنید

نقش شما به عنوان کمک کننده غیرحرفه‌ای به فرد آسیب دیده ناشی از جریان برق تشخیص و انجام کمک‌های اولیه برای شرایط خطرناک، پیش از فرا رسیدن کمک‏های واحدهای ایمنی و پزشکی است. فراموش نکنید که با انجام اقدامی سریع و مناسب می‌توانید نتیجه بسیاری از این گونه پیش‌آمدها را تغییر دهید؛ به عبارت دیگر اقدام شما برای همکار آسیب دیده می‌تواند بسیار تعیین کننده و با ارزش باشد.

به طور کلی در هر پیش‌آمد اضطراری، به ویژه حوادث صنعتی، علاوه بر انجام کمک‌های فردی در این شرایط، یکی از اقدام‌های اساسی و بسیار فوری «درخواست کمک از دیگران» است.

مهم‌ترین اقدامات اولیه در برق‏گرفتگی عبارتند از:

- منبع اصلی جریان برق (فیوز) را قطع کنید. چنانچه ولتاژ برق خیلی زیاد است منبع جریان الکتریسیته باید هرچه سریع‌تر قطع شود. اگر فردی را فشار قوی گرفته است نباید پیش از قطع جریان برق، از فاصله 6 متری به او نزدیک‏تر شوید.

- حتی‌الامکان خونسردی خود را حفظ کنید.

- اقدام بعدی جداکردن فرد آسیب دیده از هادی حامل جریان برق است. لازم است فرد نجات دهنده، هنگام جداکردن فرد آسیب دیده از جریان برق، خود گرفتار برق‏گرفتگی نشود. کوشش کنید بدون این که با فرد آسیب دیده تماس پیدا کنید، او را از جریان برق جدا نمایید.

- ضروری است هرچه سریع‌تر حادثه برق‏گرفتگی به نگهبانی و واحدهای امداد و ایمنی با ذکر محل حادثه، نشانی دقیق، شماره تلفن گزارش شود.

- در صورتی که ولتاژ برق نسبتا ضعیف باشد، جداکردن فرد آسیب دیده از منبع جریان برق با کمک عایق‌های معمولی مانند دستکش لاستیکی، ورقه پلاستیکی، اشیای شیشه‌ای، کمربند چرمی و یک قطعه چوب کاملا خشک انجام می‌گیرد. در این حال باید روی قطعه‌ای لاستیک خشک، مقوا یا روزنامه چندلاشده خشک بایستید.

- سوختگی را در نقاطی که برق وارد شده و از آن خارج شده، با ریختن آب و سرد کردن آن (نه با یخ) کنترل کنید. به یادداشته باشید هنگامی که فرد آسیب دیده هنوز با جریان برق تماس دارد هیچگاه از آب استفاده نکنید.

- هرگز تاول‌های روی بدن فرد آسیب دیده را پاره نکنید. همچنین پوست سوخته و از بین رفته در محل سوختگی را جدا نسازید.

- هرگز روی قسمت سوختگی، فشار وارد نکنید.

- لازم است هرچه سریع‌تر فرد آسیب دیده را به نزدیک ترین مرکز درمانی برسانید.

وحید عرفانی

4- منابع

1- عبدالخالق مجیدی، مهدی،ایمنی در برق، چاپ اول، 1379، انتشارات سازمان سازندگی و آموزش وزارت نیرو.

2- عابدی، محسن،ایمنی در تاسیسات آب و فاضلاب شهری، چاپ اول، 1378،انتشارات سازمان سازندگی و آموزش وزارت نیرو.

3- عرفانی، وحید، کمک‏های اولیه (از مجموعه برنامه‌های آمادگی امداد)شماره 2، شرکت نفت فلات قاره ایران، 1381، صفحه‌های 101-100.